%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%% %%% %%% Mini-corpus for Yaqui parsing %%% %%% %%% %%% (Uto-aztec language spoken in Mexico and Arizona %%% %%% %%% %%% (All the data come from the grammar by Jacqueline Lindenfeld, %%% %%% "Yaqui Syntax", U. of California Press, 1973 %%% %%% %%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %----------------------------------% % Estructura b…sica de la cl…usula % %----------------------------------% #1 itom cu'u bem kari-po yewe. #2 itepo bahi misim hipwe. #3 bempo ka tahka'im bwa'e. #4 bempo sakoba'im tu'ure. % a ells els agraden les sandies (p14) #5 bempo tekipanoa. % ells estan treballant (p15) #6 ien itom usim yewe. % els nostres nens estan jugant ara (p14) #7 apo bo'o-t si lauti weye. % ell camina molt a poc a poc pel cam¡ (p14) #8 apo lominko-po teopo-po bwika. % canta diumenge a l'esglesia (p18) #9 bempo pahko becibo tahkae. % fan tortilles per a la ceremonia (p18) #10 apo yuke becibo wante. % ella est… corrent per la pluja (p18) #11 bempo hekka nasuk huni tekipanoa. % estan trreballant malgrat el vent (p19) #12 bempo pa'ako koce. % estan dormint fora (p16) #13 inepo in abaci-mak weye. % vaig amb el meu germ… (p19) #14 apo hume kutam si uttea cukta. % est… tallant molt r…pidament els pals (p20) #15 itom pare ame-u noka. % el nostre rector els est… parlant (p20) #16 apo aman koce. % ella est… dormint ac¡ (p20) % Subjecte opcional #17 tuka yuku-k. % Ahir va ploure (p. 41) #18 in abaci-mak weye. % vaig amb el meu germ… (p19) % Concord…ncia N-V % La mayor parte de los verbos no tienen flexi¢n de n£mero. Hay unas pocas % excepciones, que concuerdan con el sujeto s¢lo en el caso de aspecto % realizado. #19 hu'u cu'u muku-k. % El gos s'ha mort (p.52) #20 hume cu'um koko-k. % S'han mort els gossos (p.52) % Marca de dependŠncia al objecte directe #21 itepo baci-ta tu'ure. % ens agrada la dacsa (p. 16) #22 inepo em misi-ta bica-k. % He vist el teu gat (p.54) #23 tuka-ne antonyo-ta bica-k. % Ahir vaig veure Antonio (p.54) % Concord…ncia de cas mitjan‡ant marca de dependŠncia en Det i Adj #24 itepo hunuka kari-ta attea-k. % Tenim aquesta casa (p.56) #25 inepo inie hamut-ta-u noka-k. % vaig parlar amb aquesta dona (p.57) #26 itepo inie o'o-ta-mak saha-k. % Varem anar amb aquest home (p.57) #27 apo habe o'o-ta-mak huni yeye'e. % balla amb qualsevol home (p.58) #28 apo bu'u tomi-ta gahtaroa-k. % gasta molts diners (p.58) #29 itepo bwe'u cu'u-ta hinu-k. % S'ha comprat un gos gran (p.60) % Adjuntos aplicativos #30 ne tuisi tekipanoa in aca'im becibo. % trabajo mucho por mis padres (p21) #31 hume malawam lauti ho'a-u yaha bem usim becibo. % Las madres vuelven a casa r pidamente por los ni¤os (p.16) #32 bempo hume usim bwibwikria. % cantan siempre para los ni¤os. (p.40) % Aspecto #33 apo inim kate-k. % ella est  aqu¡ (p24) #34 tuka itepo bwika-k. % ayer cantamos (p23) #35 bempo bwiksu-k. % ya han cantado (p.24) #36 inepo usi-ta-mak eteho-n. % yo estaba charlando con un ni¤o (p.24) #37 inepo usi-ta-mak eteho-k-an. % yo hab¡a estado charlando con un ni¤o (p.24) #38 inepo usi-ta-mak etehosu-k-an. % yo ya hab¡a estado charlando con un ni¤o (p.24) #39 apo hu'ubwa yepsa-k. % ha llegado hace un momento (p.25) % Casos curiosos de traducci¢n (valores modales con morfemas de aspecto): #40 batoi-mak-ne nok-pea. % me gusta hablar con la gente (p.21) #41 itom asoa tekipanoa-bae. % nuestro hijo quiere trabajar (p.21) #42 apo yi'i-taite. % Est  empezando a bailar (p.22) #43 itepo yoko aman kat-baene. % Queremos ir all¡ ma¤ana (p.22) #44 hita animal inim ane-n. % Aqu¡ viv¡a un animal (p.26) %-----------------------------------% % Estructura del Sintagma Nominal % %-----------------------------------% #45 gwa'a o'o haibu simsu-k. % Ese hombre ya se ha ido (p.25) #46 itepo cikti ta'apo tekipanoa. % trabajamos cada dia (p.27) #47 apo si'ime hunume naiki sakoba'im ne maka-k. % ‚l me ha dado todas estas cuatro sand¡as (p.28) #48 bu'u usim aman saha-k. % muchos ni¤os fueron all¡ (p.28) #49 ini illiki baci bahi tahka'im ya'a-ne. % este poco de trigo har  tres tortillas (p. 28) #50 itepo hwebena sewam hipwe. % Tenemos muchas flores (p.28) #51 eme'e si'ime kari-u bicaa tenne-k. % todos vosotros corr¡steis hacia la casa (p.29) #52 si'ime usim saha-k. % todos los ni¤os se han ido (p.49) #53 apo hume tutu'i hamucim-mak sika. % se ha ido con las mujeres buenas (p.50) #54 hume tutu'uli hamucim koce. % estas guapas mujeres est n durmiendo (p.50) #55 hume hamut tutu'ulimme koce. % estas guapas mujeres est n durmiendo (p.50) #56 ime'e bwere hamucim si tekipanoa. % estas mujeres grandes trabajan mucho (p.50) % Concordancia de n£mero en el SN #57 gwame usim teopo-u saha. % estos ni¤os van a la iglesia (p20) #58 ime supem ne tu'ure. % me gusta esta falda (p47) #59 inepo hunume usim bica-k. % He visto a los ni¤os (p48) % Uso de dependencia en caso posposicional % Hay tres tipos de posposiciones, seg£n si el nombre que rigen est  marcado % con dependencia (Lindenfeld p.55) #60 apo pino-ta betuk kate-k. % ella estaba bajo un  rbol (p55) #61 apo kuta-ta-mak weama. % ‚l anda con un bast¢n (p55) #62 apo kuta-mak weama. % idem. % Genitivo #63 itepo itom pare-ta kari-ta-u yaha-k. % vinimos a la casa de nuestro sacerdote (p56) #64 senu hamut-ta usi muku-k. % ha muerto el hijo de una mujer (p.58) #65 hume naiki peo-ta kaba'im hihibwa. % Los cuatro caballos de Pedro est n siempre comiendo (p66) % N£cleo el¡ptico: #66 itepo hunuka attea-k. % Poseemos esta (p.56) #67 itom acai naikim hinu-k. % Nuestro padre ha comprado cuatro (p49) #68 inepo inia-u noka-k. % Le habl‚ a este (p57) #69 apo hwebenak hipwe. % ella tiene mucho (p59) #70 itepo bwe'uk hinu-k. % hemos comprado uno grande (p60) #71 gwae tutu'ulik usi muku-k. % ha muerto el hijo de esa guapa (p60) %-------------------------------% % Estructuras problem ticas % %-------------------------------% % Pasivas #72 hu maso wepul o'o-ta-e me'ewa-k. % el ciervo fue muerto por un hombre (p38) #73 hu maso bahi owim-mea me'ewa-k. % el ciervo fue muerto por tres hombres (p38) #74 wepul o'o huka maso-ta me'a-k. % un hombre mat¢ el ciervo (p38) #75 bahi owim huka maso-ta me'a-k. % tres hombres mataron al ciervo (p38) #76 apo me'ewa-k. % lo han matado (p39) % Possesive denominalization (Lindenfeld pp.42-44) #77 in abaci cu'u-k. % Mi hermano tiene un perro (p23) #78 itepo hunuka kari-k. % Poseemos esta casa (p.57) #79 apo si'imeta baci-k. % ella tiene todo el trigo (p.59) #80 bempo illikik tomi-k. % tienen poco dinero (p.59) #81 bempo tu'ik kari-k. % tienen una buena casa (p.61) #82 apo senuk tutu'ulik asoa-k. % tiene una bonita hija (p.61) #83 inepo woim mama-k. % tengo dos manos (p.50) #84 inepo ime illikim sakoba'i-k. % tengo estas pocas sand¡as (p.50) #85 apo bwerem cu'u-k. % tiene perros grandes (p51) #86 bempo tutu'ulim kari-k. % tienen casas bonitas (p51) #87 inepo kari-ne. % yo tendr‚ una casa (p44) % Negaci¢n #88 ne ka maria-ta bica-k. % No he visto a Mar¡a (p31) #89 kaabe ne-u noka-k. % Nadie me ha hablado (p31) #90 kaita bete-k. % No se ha quemado nada (p31) #91 bempo kaita bica-k. % No han visto nada (p32) % Copulativas #92 em usi hamut si tutu'uli. % Tu hija es muy guapa (p15) #93 ini baci ka tu'i. % Este maiz no es bueno (p15) #94 ien-te allea. % ahora somos felices (p18) #95 gwa'a kari si mwela. % Esta casa es muy vieja (p27) #96 eme ka yorim. % Vosotros no sois mexicanos (p48) #97 inime misim animalim. % Estos gatos son animales (p48) #98 bempo naiki owim. % Son cuatro hombres (p49) #99 ini peo-ta acai. % Este es el padre de Pedro (p56) #100 in acai-ta conim tosali. % El cabello de mi padre es blanco (p56) #101 inie kari bwe'u. % La casa de este es grande (p57) % Imperativas: (ver pp.36-) #102 hume misim ne maka. % dame estos gatos (p17) #103 kutam-mea hume bakocim me'a. % mata las serpientes con palos (p20) #104 si'ime kari-ta tu'ute-'e. % Limpia toda la casa (p28) #105 mamni tahka'im ne maka. % dame cinco tortillas (p28) % Causativas #106 inepo huka hamut-ta baci-ta bwa'atua-k. % hice comer trigo a la mujer (Su rez 101) % Interrogativas (ver pp 33-36) #107 haisaakai empo mahae. % ¨Por qu‚ tienes miedo? (p12) #108 haisa hunu hamut hiaki. % ¨Es yaqui esta mujer? (p13) #109 habesa teopo-po bwika. % ¨Qui‚n est  cantando en la iglesia? (p13) #110 hitasa kari wece-k. % ¨Qu‚ casa se ha desplomado? (p34) #111 haisa hitasa kari wece-k. % idem #112 habesa enci bica-k. % ¨Qui‚n lo ha visto? (p36) % Comparativas #113 in hamut em mara-ta beppa tutu'uli. % esta mujer es m s guapa que su hija (p55) % Relativas #114 hu kari in acai-ta hinu-k-a'u wece-k. % La casa que ha comprado mi padre se ha desplomado (p65) #115 empo huka kari-ta hinu-k-a'u tu'ure. % Te gusta la casa que has comprado (p66) #116 hu o'o tuka em bica-k-a'u cu'u-ta si hihibwa-m itom maka-k. % El hombre que viste ayer nos ha dado un perro que come mucho (p67) #117 hume usim tenne-me bica-'e. % Mira a los ni¤os que est n corriendo (p69) #118 hu cu'u itom usim nu'u-k-a'u ko'okwe. % El perro que han tra¡do nuestros ni¤os est  enfermo (p69) #119 inika baci-ta em hinu-k-a'u ne maka. % Dame el maiz que has comprado (p72) #120 inime'e hume hamucim in ame-t noka-k-a'u. % Estas son las mujeres de las que te habl‚ (p72) % Oraciones subordinadas adverbiales #121 in usi hamut in kuna-ta benasi si hihibwa. % (p.53) #122 inepo in mala muku-k-nate-kai tekipanoa. % (p.25) #123 uttea maneharoa-tek-o senu aa a-u me'e-ne. % Conduciendo de prisa uno puede matarse (p.23) #124 huka o'o-ta yepsa-k-o itepo saha-k. % Nos fuimos cuando lleg¢ el hombre (p.81) #125 huka o'o-ta yepsa-k itepo saha-k. % idem #126 empo lottils-ta-ksi ka yi'i-ne. % Si est s cansado, no bailar s (p82) #127 kwando huka o'o-ta yepsa-k-o itepo saha-k. % Nos fuimos cuando lleg¢ el hombre (p.83) #128 ini cu'u muk-ne si ka yuin hibwa-tek-o. % Este perro se morir  si no come mucho (p84) #129 si ne yuin tomi-ta hipwe-tek-o mehiko-u bicaa sim-'ean. % Si tuviera mucho dinero, me ir¡a a M‚xico (p84) #130 enci-ne ania-bae pake tekil-ta cupa'a-ne. % te ayudar‚ para que acabes el trabajo (p84) #131 pahko-ta-ne ka bica-k bwe'ituk ne ko'okwe. % No vi la ceremonia porque estoy enfermo (p84) #132 apo sika porke ka im ho'a-pea. % Se fue porque no le gusta vivir aqu¡ (p84) #133 empo si kusisi noka kielekun ne ka enci hikkaha. % Hablas tan r pido que no te entiendo (p84) #134 apo ka ho'a-po kate-k kielekun-ne ka-a bica-k. % Ella no estaba en casa, as¡ que no la vi (p85) #135 apo bino-ta hinu-k ella'apo si behe'e. % Ha comprado vino aunque cuesta mucho (p85) #136 itepo aman kat-ne usi-ta ko'okwe huni'i. % Iremos all¡, aunque el ni¤o est  enfermo (p85) #137 apo ket usi-ta-kai ka tekipanoa. % Como todav¡a es un ni¤o, no trabaja (p90) #138 ne kaita noka porke ne lottila. %No digo nada porque estoy cansado (p96) % Nominalizaciones #139 inime ba'am hi'i becibo. % Este agua es para beber (p100) #140 inime ba'am hume usim hi'i-ne becibo. % Este agua es para que beban los ni¤os (p100) #141 tuisi tu'i ke hu hamut bwika-kai. % es muy bueno que cante la mujer (p101) #142 tuisi tu'i hu hamut bwika-kai. % idem #143 na-a bica ke hu ili usi cu'u-ta hipwe. % Veo que el nin¤o peque¤o tiene un perro (p102) #144 inepo enci bica ke hibwa-suk. % Veo que ya has comido (p102) #145 kane hu'unea hita-ne bwaja-ne. % No s‚ qu‚ comer (p103) #146 huka ili usi-ta ne tehwa-k aman a wee-sae-kai. % Le dije al ni¤o peque¤o que fuera all¡ (p104) #147 in kuna si yuk-ne-tia. % Mi marido dice que va a llover mucho (p105) #148 apo hunen hia huka hamut-ta tutu'uli-tia. % Dice que esta mujer es bonita (p106) #149 apo hunen hia ke hu hamut tutu'uli. %idem #150 bempo enci panim hinu-tua-k. % Te han hecho comprar pan (p118)